Ömer Madra: ABD Merkez Bankası (FED)'in eski başkanı Alan Greenspan "ABD'de şu an itibariyle ekonomik büyüme sıfırdır. Bu durum ne kadar uzun sürerse ciddi ekonomik durgunluk riski o kadar büyük olur" demiş. Ayrıca geçen hafta 101 doları aşarak rekor kıran petrol fiyatlarının artmaya devam edeceğini, Amerikan emlak piyasasının da eşiğinden dönülen çalkantıdan daha beterini göreceğini söylemiş. Bugün dünyada tarihin en düşük seviyesine erişerek, petrol ve altın fiyatlarının rekor kırdığı, buğday fiyatlarının yükseldiği bir durum var. Enflasyonu biraz daha geri plana itmiş görünüyor deniyor FED. Büyümeyi desteklemek için faiz indirimlerine devam edeceği sinyalini vermiş. Çok tatsız haberler. Analizini nasıl yapacağız?
Hasan Ersel: Hiç de göründüğü kadar kötü değil, onu söyleyeyim.
ÖM: Öyle mi?
HE: Çünkü ben FED'ciyim!.... Şaka bir yana, FED bu olayı nasıl açıkladı ona bakalım. Bernanke'nin dünkü konuşması çok önemliydi. Niye önemliydi? Bernanke mi çok önemli, onu abartıyor muyum? O anlamda söylemiyorum. FED yılda iki kere Amerikan Kongresi'ne para politikası raporu sunar, bu konuşma onunla ilgiliydi. Bernanke, Amerika'da Kongre'de Mali Hizmetler Komitesi'nde konuştu. FED'in görüşlerini çok önemli bir ortamda gündeme getirdiği için bu konuşma çok önemliydi. Çok detaylı koca bir rapor var arkasında. Bir kere herkes bu olayın çok ciddi olduğunda birleşiyor. Buna FED de dahil. Ancak, olayda birden fazla sorun varsa bu sorunları önem sırasına koymak lazım, -kriteriniz neyse tabii ona göre- hepsiyle aynı anda uğraşamazsınız, yanlış yerde vakit kaybederseniz vahim olan daha çok can yakar.
Bernanke'nin konuşmasında vurguladığı nokta, ekonomideki duraklama riski ve bunun getireceği rahatsızlığın daha fazla olduğu. Bu nokta önemli. Bu nereden çıkıyor? Çünkü FED, diğer merkez bankaları gibi, orta dönem enflasyon tahminleri üzerine çalışıyor. Orta dönem bir kaç yıl demek. Neden bir kaç yılla uğraşıyor merkez bankaları? Çünkü bugün aldıkları kararlar ancak bir yıl kadar sonra etki yaratıyor. 2010'a kadar uzanan tahminlerinin ışığında FED Amerika'daki enflasyonun tehlikeli boyutlara ulaşması olasılığının düşük olduğu sonucuna varmış. Bu doğru mudur yanlış mıdır bilmiyorum, ama ciddi çalışmaların sonunda vardıkları nokta bu. O zaman FED dönüyor bakıyor, "ekonominin duraklama riski nasıldır?" diye. Onu da yüksek görüyor, orada tehlike görüyor ve diyor ki "biz bundan sonraki faaliyetlerimizde de enflasyonu azdırmamaya dikkat ederek –çünkü her yaptığımız karar bir yeri etkiler sonuçta- bu duraklamanın tehlikeli boyutlara gelmemesini sağlamaya çalışacağız". Bunun piyasada yorumu nedir? Dün Wall Street Journal, Bernanke'nin dediklerine ilişkin bir dizi uzmanın görüşünü verdi; Piyasa buna kendi ilgilendiği noktadan bakıyor tabii, baktığı nokta da tekrar faiz indirimi. "Demek ki indirebilecek" diyor. Bu şu demek, "Amerika'da faizler düşecek, para yatırdığınız zaman elde edeceğiniz kazanç eskisine oranla biraz daha düşecek, o halde Amerika'da yatırmayalım. Amerikan dolarından uzaklaşalım, başka bir yere para yatıralım." Bu Amerikan ekonomisi tehlikede anlamına gelmiyor, Amerikan ekonomisi iyileşebilir, çünkü FED doğru karar aldı ama yatırımcılar "Amerika'da para kazanamam" diyor ve dolardan çıkıyor ve dolar değer kaybediyor. Doların değer kaybetmesinin nedeni, Amerikan ekonomisinde çok tehlikeli bir gelişmenin olması ve bunun FED tarafından saptanması değil, FED'in alacağı tedbirin mali sermayenin kazancını düşürücü yönde olması nedeniyle dolardan uzaklaşma olduğu için. Bunu şunun için söylüyorum; piyasa tepkileri "bu FED de saçmalıyor, ne söylediğini bilmiyor'" biçiminde değildi. Olumsuz bir tepki yok Bernanke'nin açıklamasına. "FED bunu anlayamadı veya Amerikan hükümeti bir şeyi beceremiyor" diye bir hava yok. Sadece, "kazanç düştü öyleyse gidelim" eğilimi var.
ÖM: FED, enflasyon son 16 yılın en yüksek seviyesinde olmasına rağmen, faiz indirimlerine devam edeceği sinyalini de vermiş oluyor.
HE: Evet, çünkü Amerikan ekonomisiyle ilgili 3 yıllık projeksiyonlar yaptığı zaman enflasyonun yükselmeyeceğini görmüş, belki de yanılıyor, ama onun kadar detaylı analiz yapan pek olmadığı için bu konuda fazla bir şey söyleyemiyoruz.
Enflasyon niçin yükseldi? Bernanke'nin açıklamasından okuyorum: "Enerji maliyetleri yükseldi ve bunun diğer malların üzerine bir etkisi oldu, bu enflasyonu arttırdı. Fakat 2008'de enflasyonun yumuşayacağını % 2.1 ile % 2.4 arasında kalacağını tahmin ederiz" diyor. Bu önemli bir şey, "şu anda enflasyon yükseldi fakat 2008 yılı içinde böyle enflasyon artışı olmayacak, tahminimiz bu yönde, dolayısıyla enflasyondan o kadar korkmak için bir sebep yok, buna mukabil duraklamadan korkmak için sebep var" diyor.
Bütün bunları biraraya getirince, Amerikan ekonomisi ile ilgili olarak, Greenspan hem doğru söylüyor hem de söylemiyor. Ama belki de o doğruyu tam söyledi de aktaranlar tam aktarmıyor. Amerikan ekonomisinin yılın ilk çeyreğinde sıfıra, belki de negatif büyümeye filan gitmesi olasılığı herkese makul görünüyor, ama "toparlayacak" deniyor. Yani yılın kalanında ekonomi toplarlayacak, düşük büyümede kalacak, hatta bazı iktisatçılar düşük büyümenin bir kaç yıl sürecek bir olay olduğunu söylüyorlar, ancak bu olayın derin bir krize dönüşmesi olasılığını zayıf görüyorlar. Fakat yılın ilk yarısına bakıldığında Amerikan ekonomisindeki performansın çok olumlu olmayacağını düşünüyorlar. Galiba da FED'in hedeflediği, mümkünse yılın ikinci çeyreğinde ekonomiyi biraz daha canlı hale getirmek, o olamasa bile yılın ikinci yarısında ekonominin tekrardan canlanması yönünde bir politikaya destek vermek.
ÖM: Tabii genel çerçeve içinde bakıldığı zaman, ucuz enerji devri kapandı, petrol fiyatlarının durmak bilmeyeceğini anlıyoruz. Son 50-60 yıllık projeye baktığımız zaman ucuz enerji ve ucuz yiyeceğe dayalı bir ekonomi vardı. Şimdi burada bir değişiklik söz konusu, buğday fiyatları Amerika'da %220, Fransa ve Arjantin'de %155 artmış durumda, Türkiye'nin de yıllık buğday açığının 2,5-3 milyon ton olduğu ve fiyatların da hızlı artışını sürdürdüğü belirtiliyor. Bu nasıl bir tablo getirecek medeniyetimiz açısından?
HE: O konuda FED'e döneyim, -onu söylemeyi unuttum- FED'in varsayımlarından bir tanesi, -ki bence çok önemli bu varsayım, kafadan yapamazlar, yani bir şeyi biliyor olmaları lazım- petrolde ve gıda fiyatlarındaki artışın 2008 yılında duracağını düşünüyorlar. Yani fiyatlar düşmeyecek de fiyat artışı duracak, yavaşlayacak. "Böyle olduğunu varsaydık" diyor ve bunun altını çiziyor Bernanke konuşmasında.
ÖM: Bunu petrol için de söylüyor değil mi?
HE: Petrol için de gıda için de söylüyor. Petrolde şu anda popüler olan görüşe pek katılmıyorum; petrol fiyatları çok büyük dalgalanmalar gösteriyor, bu çok garip bir şey çünkü bunun etkisi arz taleple pek ilgili değil. Daha doğrusu tabii arz taleple ilgili, ama arzla talep arasında kabaca bir denge var, herhangi bir şekilde bu dengede bozulma olduğunda büyük şok şeklinde fiyat oynamasına yol açıyor, hatta dedikodusu bile bozulma yaratıyor. Dolayısıyla tersine bir dedikodu çıkınca, bu fiyatları düşürebilir belli sınırlar içerisinde. Galiba bu söylenmek isteniyor.
Gelelim gıda fiyatlarına; Gıda meselesinde benim bilgim yetmiyor yorumlamaya. Gıdada bazı yapısal sorunlara değiniliyordu. Örneğin tarım arazisinin kullanımının değiştirilmiş olması gibi. Dünyada hem üretim fazlası var, hem açlık var. Acayip bir durum. Öbür taraftan da tabii insanlar gelirleri arttıkça doğru dürüst beslenirler, bu gayet doğal, yani talep artıyor. Bütün bu eğilimler bir sene içerisinde düzelir mi? Onun cevabını veremiyorum. Çünkü böyle bir şey söyleniyorsa, "geçen sene iklim koşulları olağanüstü kötüydü bu sene öyle olmazsa yeni denge daha düşük fiyatlarda oluşur" denmiş oluyor. Buna cevap verebilmek için tarım ekonomisti olmak lazım.
Şöyle bir şey aklıma gelmiyor değil; Amerika'da tarım arazisi olup fiyatlar fazla düşmesin diye üretime kapatılmış olan araziler üretime açılmazsa bu sene üretim artışı olur, Amerika da bu gıda fiyatlarındaki artışı stabilize eder, hatta belki ihracat yapar. Ama bu mümkün müdür değil midir bilmiyorum.
ÖM: Tabii küresek iklim değişikliği ile bağlantılı olarak da biraz bakmak lazım; küresel iklim değişikliği konusunda birbiri ardından gelen raporlara bakıldığı zaman, "iklim değişikliğinin önemli sonuçlarından biri kuraklık, önümüzdeki yıllar için kuraklığın daha da artması ve çölleşme diye tabir edilen olayların özellikle Afrika'da, ama başka pek çok yerde de, mesela Akdeniz bölgelerinde de öngörülüyor olması, buğday ekilen alanlarda daralmaya yol açtığı gibi verimin düşmesine de neden olacak" deniyor. Mesela ve Çin'de, Afganistan'da vs. gördüğümüz seller ya da aşırı soğuklar çok önemli mahsul kayıplarına yol açtı. Mesela Türkiye'de sadece buğday fiyatlarında değil, kırmızı mercimekte %120, fasulyede %60'lık artışlar gözlenmiş. Yani uzun vadede, hatta orta vadede bile fiyatların düşmesinin pek beklenmediği gibi bir sonuca varabiliriz, en azından benim gördüğüm raporlara bakılırsa. Bir de biyoyakıt meselesi beklenenin çok ötesinde büyük bir tahribata yol açabilir.
HE: Dediğim gibi, bu konuyu iyi bilmiyorum, ama bir şeyi merak ediyorum; ABD'nin tarım arazisinin yüzde kaçı biyoyakıt üretimine açılmış durumda?
ÖM: Ben de tam oranı bilmiyorum.
HE: Yani sıfır mı? Böyle bir hata yapmış olduklarını sanmıyorum.
ÖM: Hayır, mesela mısır ekiminin bir kısmı özellikle, biyoyakıta dönüştürülüyor bildiğim kadarıyla.
HE: Ama mısır üretiyor?
ÖM: Evet.
HE: Yani sırf biyoyakıt için bir ürün üretmiyor, Amerika'nın geleneğinde mısır kullanımı yüksektir, hem hayvanlar için hem de insanların kullanımı için. Belki fazla şüpheci davranıyorum, ama biyoyakıt nedeniyle üretimden zarara uğrayan ülkelerin, gelişmekte olan ülkeler olduğunu düşünüyorum daha çok.
ÖM: Elbette, Meksika'da özellikle büyük bir problem yaşandığı belirtiliyordu, onun gibi başka ülkelerde de. Çok haklısın tabii, ABD'de değil bu anlamda sorun.
HE: Öyle tahmin ederim. Bu çok önemli bir nokta ve bunun bir senede düzelmesi mümkün olacak bir şey değil. Dolayısıyla FED'in ya da bu yönde açıklama yapan diğerlerinin, tarımdaki olaylar hakkında, üretimde çıkan sorunların ne kadarının hangi faktörden geldiğine ilişkin nasıl analiz yaptıklarını bilmek lazım. Ama burada bir şeyi söyleyebiliriz, hiç olmazsa kabaca bir değerlendirme olarak; FED petrol konusunda haklı olsa bile, bu gıda fiyatları konusunda oldukça iyimser bir noktada. Yani "2008'de bu yumuşar" derken dünyada bu konudaki görüşlerin iyimser kanadında yer alıyor.
ÖM: Eğer FED'in raporu iyimser kanatta ise, çok yakında çok da iyimser haberler beklemeyeceğimiz gibi bir sonuca varabiliriz herhalde.
HE: Bu tabii hangi kanatta olduğuna göre değişiyor. Benim hoşuma giden şu; bu noktada yapılan açıklamalar Kongre Komisyonu'na gidiyor. Bütün bu noktaları açık açık söyleyen, yani "ne varsaydık, ne çizgide gidiyoruz" diyen bir rapor. Rapor aslında çok detaylı, ama konuşmanın kendi içerisinde bile, "hah!, böyle düşünmüşler" diye bir sonuç çıkarabiliyorsun. Bu bana başka bir açıdan çok önemli geliyor, bu berraklık, şeffaflık dediğimiz şey çok önemli, yani bir kamu yetkilisi, FED'in başkanı olur, maliye bakanı olur, her kimse, konuşma yaptığı zaman, sizin dediklerini bir defada anlayabilmeniz lazım. "Şunları varsaymış, böyle diyor, mantık hatası yapmamış" diye. "Acaba bu varsayımlar benim bilgim dahilinde uygun mu veya kuşkulandığım bir şey varsa bir gideyim bir uzmana danışayım" diyebilirsiniz tabii. "Bakalım bu devam edebilir mi? Tamam 2008 için olayı kurtardık, ama tarımda böyle bir eğilim gösteriyorsa, ABD'nin 2010'a doğru yaptığı 'enflasyon birincil önemli değildir' şeklinde düşündüğü varsayım belki gerçekleşmeyecek. O zaman acaba bir stagflasyonla mı karşılaşırız?" sorusu daha ciddi sorulabilir hale gelecek.
ÖM: Stagflasyon?
HE: Hem durgunluk hem de fiyatlar yükseliyor.
(28 Şubat 2008 tarihinde Açık Radyo'da yayınlanmıştır)
